De rugzak die Mekonen bij zich had toen hij in Leersum arriveerde, wordt in verband gebracht met mensensmokkel. Er zijn ook geruchten dat deze mensensmokkelaars Eritrese vluchtelingen voor hun reis laten betalen met een orgaan, meestal een nier. Zijn daar bewijzen voor?

In Nederland zijn nooit mensen vervolgd voor handel in de organen van illegale migranten. Het expertisecentrum Mensenhandel en Mensensmokkel EMM zegt daarom in eerste instantie tegen ons dat er geen gevallen bekend zijn van vluchtelingen die voor hun reis betalen met een orgaan. In de loop van ons onderzoek ontdekken we dat er weliswaar geen concrete gevallen bewezen zijn, maar dat het EMM wel over signalen beschikt dat dit gebeurt. Dat wil echter niet zeggen dat het niet voorkomt. Sterker nog: het Expertisecentrum Mensenhandel en Mensensmokkel EMM geeft zelf in trainingen aan dat bij asielzoekers gelet moet worden op signalen van gedwongen orgaandonatie.

Verschillende bronnen vertellen ons over een tweedaagse bijeenkomst, georganiseerd door het EMM, waarbij medewerkers van in de asielketen werden gewezen op tekenen van mensensmokkel en mensenhandel. Een specifieke haardracht bijvoorbeeld, die een jongere weigert te veranderen, kan wijzen op een schuld bij een mensensmokkelaar. Een tatoeage Het gaat hierbij niet om tatoeages in de vorm van grote vogels of ankers op de arm, maar om kleine stippen die lijken op moedervlekken. kan wijzen op banden met een bepaalde criminele groepering, en zelfs een aanwijzing zijn wat er met een asielzoeker moet gebeuren – hoe en waar iemand heen moet worden gebracht om zijn schuld aan het netwerk te voldoen. Gedwongen orgaandonatie werd daarbij als voorbeeld genoemd.

Daarnaast zijn er nog de specifieke instructies aan COA-personeel om uit te kijken naar Eritreeërs met een zwarte Aoking-rugzak, zoals die van Mekonen, omdat die rugzakken onderweg naar Nederland verstrekt zouden zijn door een smokkelbende. Zie de powerpointpresentatie over de rugzak. Het EMM laat in een reactie weten dat op 2 mei 2014 vanuit de Nederlandse ambassade in Rome ‘wordt aangegeven dat bootvluchtelingen die in Italië aankomen een opvangpakket krijgen, omdat ze meestal niet meer over bruikbare kleding en schoenen beschikken. Nieuwe en gelijksoortige kleding en schoenen en mogelijk rugzakjes zouden hierdoor kunnen worden verklaard.’ Het is echter ook nog steeds mogelijk dat de rugzakken door mensensmokkelaars worden verstrekt. De link tussen de rugzakken en orgaanhandel wordt niet gelegd door het EMM. “Wel werd er tijdens de training door personeel van het EMM gesproken over een rapport uit 2012 (Van Reisen en Verboom) waarbij in de Sinaïwoestijn lichamen van Eritreeërs zijn aangetroffen waarbij organen verwijderd waren. Dit rapport werd besproken om de COA-medewerkers bewustwording te creëren en ze attent te maken op eventuele littekens bij asielzoekers.”

Tapgesprek uit Italië

Mekonen werd bedreigd door een mensensmokkelaar en diens broer, en hij had een rugzak die duidt op een link met een crimineel mensensmokkelnetwerk. In Italië vinden momenteel meerdere rechtszaken tegen mensensmokkelaars plaats. Met hulp van IRPI Investigative Reporting Project Italy bemachtigen we de aanklachten in de rechtszaken Glauco 1 en Glauco 2 die op Sicilië plaatsvinden, en die van een proces in Rome. Lees Smokkel van bootvluchtelingen: dit leren we uit de politiedossiers In dat laatste dossier stuiten we, op pagina 11, op een verwijzing naar orgaanhandel.

‘De modus operandi van mensensmokkelnetwerken is vergelijkbaar met die van touroperators, waarbij de werkzaamheden verdeeld zijn over verschillende cellen.

Dit ook vanwege de geografische verspreiding: de smokkelaars werken niet alleen in delen van Europa, maar ook in Afrika en Israël. In Libië zijn nog meer organisaties die zich bezighouden met het managen van mensenhandel. […] Zulke organisaties werken soms samen, bijvoorbeeld als migranten worden ingezet als arbeiders of orgaandonoren om hun schuld voor de overtocht naar Italië te betalen.’

De bevindingen zijn gebaseerd op een afgetapt telefoongesprek tussen een Eritrese mensensmokkelaar in Rome Y, de broer van kamergenoot X, werkte ook vanuit Rome en een collega in Libië, vertelt de Italiaanse kustwacht. Eritreeërs die onvoldoende geld hebben om verder te reizen, krijgen eerst de mogelijkheid om geld te vragen aan familie in Israël. Levert dat onvoldoende op, dan vragen de mensensmokkelaars hen om te betalen met een orgaan.

De Italiaanse kustwacht zegt nog geen Eritreeër te zijn tegenkomen die duidelijk een nier kwijt was. Cecilia Anesi van IRPI stelt namens ons enkele vervolgvragen aan de coast guard in Rome. “That makes sense”, is de reactie van de kustwacht als zij horen over ons onderzoek, en dat wij denken dat de transplantaties niet in Libië plaatsvinden maar pas na de oversteek, als de vluchteling al asiel heeft gekregen. Meer weet de kustwacht er niet van. Dit was hun eerste onderzoek op dit gebied.

Wereldwijde business

We voeren verschillende achtergrondgesprekken met deskundigen, onder wie bijvoorbeeld een nierchirurg. Luister ook naar de reactie van transplantatie-arts Frank Dor op onze bevindingen Over vijf punten zijn deze experts het eens:

Ja, het is aannemelijk dat er migranten zijn die voor hun reis betalen met een orgaan
Er is veel vraag naar donornieren en migranten verkeren in de positie dat ze op korte termijn een som geld nodig hebben, en geen dure bezittingen hebben om te verkopen. Enkele casussen haalden de afgelopen jaren de media.

• Der Spiegel berichtte over Syrische vluchtelingen die een nier verkochten in Libanon.
• In Spanje werden vijf mannen aangehouden nadat zij een Marokkaanse migrant wilden dwingen tot een nierdonatie. Volgens The Associated Press besloot de migrant tijdens de medische onderzoeken dat hij zijn niet toch niet wilde afstaan, waarna de groep hem kidnapte en met de dood bedreigde.
• In november 2013, twee maanden na de aankomst van Mekonen, wijdde het Italiaanse dagblad La Stampa een artikel aan het fenomeen. Orgaanhandelaren zouden zowel voor als na de oversteek wanhopige migranten benaderen. Het is onduidelijk of La Stampa hier bewijs voor heeft. Wel geeft de krant aan dat ‘alarm for this practice is now widespread’.

Het is een wereldwijd fenomeen dat zich steeds verplaatst
Hoe verser de nier, hoe beter. De resultaten bij levende donatie zijn op de lange termijn beter dan bij postmortale transplantatie. Dat komt omdat de operatie gepland kan worden, de nier maar korte tijd buiten het lichaam is en er altijd sprake is van kwalitatief een goede nier. Bron: Nierpatienten Vereniging Nederland De donor en de ontvanger worden daarom geopereerd op dezelfde locatie. Dit hoeft niet het land van herkomst van een van de twee te zijn. In een grote rechtszaak in tegen private healthcare group Netcare in Zuid-Afrika bleek dat veel ontvangers van nieren afkomstig waren uit Israël, de donoren werden voornamelijk gerekruteerd in Roemenië en Brazilië. De paden werden voornamelijk gebaand door Israëlische dokters en patiënten. Zie het rapport Trafficking in human organs, zoals in augustus 2015 gepubliceerd op verzoek van het Europees parlement.

Er vindt altijd een vooronderzoek plaats

Uit het sectierapport van Mekonen blijkt dat hij daags voor zijn overlijden een injectie heeft gehad waarbij vermoedelijk bloed is afgenomen. Terwijl hij letterlijk alles bewaarde (tot bonnetjes van een pak koekjes aan toe) had hij geen recept of ander bewijs van een bezoek aan een dokter bij zich.

Ook Nederlanders betalen voor een niertransplantatie in het buitenland
Bijna de helft van de Nederlandse zorgverleners die nierpatiënten behandelen, kent patiënten die de afgelopen vijf jaar naar het buitenland zijn gereisd voor een transplantatie. In 90 procent van de gevallen vermoedden de zorgverleners, of wisten zij zelfs zeker, dat voor de nier was betaald. Dit blijkt uit onderzoek van het Erasmus MC onder 241 professionals die nierpatiënten behandelen.
Eind 2013 stonden in de Europese unie 49266 mensen op de wachtlijst voor een niertransplantatie. In totaal werden 19227 transplantaties uitgevoerd. Gemiddeld moet een patiënt 3 tot 5 jaar wachten op een postmortale donornier. 15 tot 30 procent van de patiënten overlijdt voordat er een nier beschikbaar is. Lees het onderzoek van het HOTT-project: Organ recipients who paid for kidney transplantations abroad (november 2014), of bekijk de reportage van Brandpunt over een handelaar die bemiddelt in nieren van donoren uit Afrika en Oost-Europa, die in Zuid-Amerika illegaal worden getransplanteerd.

Ontvangers zijn in beeld, donoren niet
Artsen weten het vaak wel als hun patiënten in het buitenland een niertransplantatie ondergaan. Deze mensen verdwijnen namelijk ineens van de wachtlijst voor een transplantatie. De Nederlandse Transplantatie Stichting (NTS) registreerde tussen 2002 en 2013 34 van de lijst verwijderde patiënten die een transplantatie hadden ondergaan in een land dat niet is aangesloten bij Stichting Eurotransplant. Patiënten die niet op de wachtlijst staan en nog voor het ondergaan van dialysebehandelingen naar het buitenland reizen, zijn niet meegenomen in de cijfers. Ook hebben zij medicijnen nodig tegen afstotingsverschijnselen. Vanwege de medische geheimhoudingsplicht trekken artsen hier zelden over aan de bel.
In tegenstelling tot de ontvangers, blijven donoren meestal buiten beeld. Als er geen complicaties optreden, is er voor hen geen reden om na de transplantatie een arts te bezoeken.

Geen prioriteit voor de politie

We maken een afspraak voor een achtergrondgesprek met een van de betrokken medewerkers bij de politie. Maar voordat dit gesprek daadwerkelijk kan plaatsvinden, steekt de afdeling van de Landelijke Eenheid daar ineens een stokje voor. Onderzoek naar orgaanhandel is geen prioriteit van de politie. En men heeft geen zin in media-aandacht, krijgen we van een insider te horen.

In december 2014 publiceert de Landelijke Eenheid zelf een verkennend onderzoek met de titel ‘Orgaanhandel en mensenhandel met het oogmerk van orgaanverwijdering’. Daaruit blijkt dat er in Nederland van 2005 tot 2013 ten minste vijf politieaangiftes zijn opgenomen waarbij migranten aangaven te zijn bedreigd met orgaanverwijdering.

‘De Nederlandse autoriteiten hebben ook te maken gehad met personen die verklaren dat zij in het buitenland door een arts zijn bezocht en met gedwongen orgaandonatie zijn bedreigd. Aangezien de veronderstelde strafbare feiten niet in Nederland hebben plaatsgevonden en geen van de betrokkenen de Nederlandse nationaliteit had, had Nederland in deze zaken geen rechtsmacht.’ ‘Zo hebben twee Somalische broers in 2006 aan de IND verklaard dat zij door een reisagent vanuit Somalië naar België zijn gesmokkeld. In België zouden zij zijn opgesloten in een woning, waar bloed van hen zou zijn afgenomen en zij met orgaandonatie zouden zijn bedreigd. De reisagent zou van elk van hen een nier willen verkopen – een van de nieren was bedoeld voor een zieke vriend. De broers verklaren te zijn ontsnapt en hebben in Nederland een asielvergunning aangevraagd, die aan hen is verleend (IND-informatie in politierapport orgaanhandel).

Opsporings-autoriteiten hebben weinig of geen kennis van orgaanhandel
Tweet This

In het onderzoek staat letterlijk dat ‘mensenhandel met het oogmerk van orgaanverwijdering een onderbelichte vorm van criminaliteit is, waarover bij de verantwoordelijke opsporingsautoriteiten weinig of geen kennis bestaat en waarmee zij nauwelijks of geen ervaring hebben’. Ook wordt geconcludeerd dat ‘autoriteiten door hun onbekendheid met deze verschijningsvorm van mensenhandel mogelijk indicaties missen’. De afwezigheid van internationale samenwerking kan ertoe leiden dat nationale autoriteiten door ontbrekende verbanden beslissen tot een versplinter de aanpak van een crimineel netwerk. Het kan er ook toe leiden dat landen die beperkt bij de illegale activiteiten betrokken zijn (zoals het land van de donor of ontvanger – betrokkenen die over het algemeen niet worden vervolgd) niet bereid zijn onderzoek te verrichten.
Bron: Politieonderzoek orgaanhandel, pagina 42

Indicaties van orgaanhandel

In augustus 2015 publiceerde het HOTT-project een rapport met indicaties voor mensenhandel met als doel orgaanverwijdering. Het Hott-project heeft als ondertitel ‘Combating trafficking in persons for the purpose of organ removal’. Het wordt uitgevoerd door het Erasmus MC in samenwerking met Lund University, The Bulgarian Centre for Bioethics, SACRI, de nationale politie, Europol, Eurotransplant en anderen. Er zijn nu drie rapporten gepubliceerd en vijf documenten met aanbevelingen, waaronder de lijst met indicaties voor orgaanhandel

Er staan een aantal indicaties voor orgaanhandel in die overeenkomen met de laatste reis van Kahsay Mekonen. Dit is geen bewijs dat Mekonen slachtoffer is van orgaanhandelaren. We weten niet of hij zelfmoord heeft gepleegd of vermoord is. Wel zien we hier aanknopingspunten die redenen geven voor meer onderzoek. Zoals:

• Het maken van een reis waarbij de bestemming onbekend is;
• Reizen met een vervoersbewijs dat door iemand anders is verschaft;
• Het ondergaan van medische onderzoeken zoals een bloedtest, meestal op een plek waar de donor door de orgaanhandelaren wordt ondergebracht. Een plek die hij niet zonder begeleider mag verlaten. De injectie die Mekonen in Duitsland heeft gehad en waarover hij geen officieel document heeft

Daarnaast zijn er nog de aanknopingspunten waar wij tijdens ons onderzoek op stuitten, zoals de mensensmokkelaars die geld van Mekonen eisen en
de Italiaanse tapgesprekken waaruit blijkt dat Eritrese mensensmokkelaars vluchtelingen dwingen om hun schuld af te betalen met een nier.

Veel aanknopingspunten voor de politie om onderzoek te doen naar de dood van Mekonen. Maar hoeveel onderzoek hebben de autoriteiten daadwerkelijk gedaan?

Ga naar hoofdstuk 6 | Wat deed de politie?